Werkkamp Kasteel De Vanenburg
Februari 2021
De geschiedenis van Kasteel De Vanenburg bevat een inktzwarte bladzijde. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is Kasteel De Vanenburg tussen april en oktober 1942 gebruikt als een Joods werkkamp en in 1944 voor mensen met een licht verstandelijke beperking. De meeste informatie is bekend dankzij de brieven van de Joodse David Brandon over het dagelijks leven in en de werkwijze van dit Joodse werkkamp. In Januari 2017 is het monument Sarah aan de voorzijde van het landgoed geplaatst ter herinnering aan deze, nog vrij onbekende geschiedenis.
Het werkkamp
In het werkkamp werden ongeveer 125 dwangarbeiders ondergebracht. Het kasteel zelf werd gebruikt als slaapplek. Op elke verdiepingen stonden stapelbedden, zodat er ruimte was voor 200 mensen. De Oranjerie werd gebruikt als koks-woning. Uit de brieven blijkt dat de dwangarbeiders onder aansturing van twee opzichters van de Heidemaatschappij moesten werken aan de drooglegging van de Zuiderzee. Daarbij moesten ze de omliggende weilanden egaliseren en aan verschillende wegen in Putten werken. De dwangarbeiders begonnen 06.15 uur tot ongeveer 17.00 uur met de werkzaamheden. Hier moesten zij drie kwartier naar toe marcheren. Er werd aan de dwangarbeiders verteld dat zij 10 gulden en 5 cent per week verdiende. Dit verschilde echter wel per woonplaats en loonklasse. Dit geld ging naar de vrouw. Wanneer zij een glaasje melk wilde kopen, of een nieuwe schop nodig hadden, werd dit van het loon afgetrokken.
Een vooropgesteld plan
Op 22 augustus 1941 werd de aanvraag tot werkkamp vanuit Den Haag ingediend. In september 1941 werd er door gemeente Putten een bouwvergunning van Kasteel De Vanenburg verleend. Begin 1942 werden grote groepen Joodse mannen vanuit alle delen van het land naar werkkampen gestuurd. Er waren zeker veertig werkkampen in Nederland. In eerste instantie was het regime in het Joodse werkkamp Kasteel De Vanenburg nog redelijk mild. De mannen mochten post ontvangen en onbeperkt schrijven, maar het was verboden om uit het kamp te gaan of bezoek te ontvangen. Er mochten kleren worden verstuurd, maar geen eten of versnaperingen. De regels werden echter steeds strenger. In september 1942 kwam er een militair regime. Dit hield in dat de mannen op moest drukken, appelleren, op appel staan, bepaalde militaire bevelen moesten uitvoeren en de mensen regelmatig geteld moesten worden. Daarbij mochten de mannen eenmaal per week brieven sturen. Deze brieven werden gecontroleerd door de Duitsers, dus mogelijk hadden zij het wat minder aangenaam dan beschreven. Achteraf gezien blijkt dat het een vooropgesteld plan was van de Duitsers om eerst vertrouwen te wekken bij het volk, zodat zij allerlei werkkampen konden creëren zonder dat men dat door had wat er stond te gebeuren. De werkkampen waren voorbodes van grootschalige deportaties.
‘Beste vrouw. Ik hoop dat je dit nog tijdig krijgt. Stuur alleen de kleren, en andere dingen die ik je genoemd heb. Maar verder niets anders. Want dat mag niet. Gezond maar moe.’
David Brandon
De laatste brief
Op 2 oktober 1942 werd het kamp, net als alle andere kampen in Nederland, ontruimd en gingen de dwangarbeiders op transport naar kamp Westerbork. Vervolgens werden zij getransporteerd naar de kampen Auschwitz en Sobibor. ‘Schrik niet en wees sterk. Zo even is de Grüne Polizei in het kamp gekomen. Wij moeten morgen naar Westerbork en van daaruit naar Duitsland. Niets aan te doen. Hou je goed, tot weerziens.’ Dit was de laatste brief van David Brandon op 2 oktober 1942. Eenmaal in Westerbork is David Brandon bij de tweede ontsnappingspoging ontsnapt. Alle kampgenoten van David Brandon werden vermoord in vernietigingskampen. Later is hij naar Canada geëmigreerd, maar ze hebben hem niet meer weten te traceren.
Van Houten redt mensenlevens
Op 14 juni 1944 brachten de Duitsers mensen met een licht verstandelijke beperking naar Kasteel De Vanenburg. Destijds noemden zij dit ‘asociale debielen’. Onder leiding van een NSB’er werd door de Rotterdamse GGD een erfelijkheidsonderzoek uitgevoerd. Hierbij kregen zij alle hulp van de Duitsers.
Meneer Van Houten, een verzetsstrijder, heeft ook mensenlevens kunnen redden. De Duitsers wilde een overzicht van alle mensen met een beperking, zodat zij allemaal naar vernietigingskampen gestuurd konden worden. Van Houten heeft dit register tijdig verbrand.
Meer weten?
Het monument Sarah werd op initiatief van Michel Kooij onthuld. Hij heeft veel onderzoek gedaan naar het werkkamp. Historicus Anton van Renssen heeft in opdracht een podcast serie gemaakt met de naam ‘Oorlog op de Veluwe’. De serie bestaat uit negen afleveringen waarin oorlogsgebeurtenissen uit vijf Veluwse gemeenten behandeld worden en de gevolgen daarvan na 1945. In aflevering 8 gaat het over het werkkamp Kasteel De Vanenburg.
Deze is te luisteren via Spotify.
Alle foto’s van de brieven van David Brandon zijn te vinden via werkkamp Kasteel De Vanenburg.
