De oude Vanenburger papiermolen
12-03-2021
De oude eigenaar van Kasteel De Vanenburg, Hendrik van Essen, heeft in 1661 twee verschillende papiermolens gebouwd. Vroeger werd er uit textiel papier gemaakt in papiermolens. Alle papiermolens waren gedreven op zuiver water.
Recht van ‘t waeter
In 1660 vroeg Hendrik van Essen aan de Rekenkamer in erfpacht het ‘recht van ’t waeter tot een pampiermoolentgen off anders, op seecker waeter komende van Grobbenbeeck… Daer bij noch soude moeten trecken het waeter van Schoonderbeeck komende langes Jan Wijnkoops hoffstede’. In 1661 heeft Hendrik van Essen het recht verkregen om het water van de Groevenbeek tot de Volenbeek te benutten voor zijn nieuw op te richten molen bij de Vanenburg.
Door dit erfpacht heeft Hendrik van Essen vervolgens twee papiermolens gebouwd: de molen van het Huis Groevenbeek en de molen van het Huis Vanenburg. Ongeveer dertig jaar later werd er een derde molen gebouwd: de molen van het Huis Schoonderbeek. De papiermolen van het Huis Vanenburg was afhankelijk van het water van de Schoonderbeek.
Voorlopers voor de toekomst
Alle drie de molens zijn dicht bij de kust gebouwd, in die tijd was het dicht bij de Zuiderzee. Deze drie molens kunnen als voorlopers gezien worden voor de latere molens, die aan de kant van het vaste land op een rivierafzetting stonden. Waarschijnlijk is er gebruik gemaakt van de afwisseling tussen eb en vloed, net als bij getijdenmolens. Een getijdenmolen is een molen die wordt aangedreven door de verschillende getijden, eb en vloed. Bij vloed werd het water gebruikt, en bij eb kwam het water weer uit de molen. Dit is echter een aanname, aangezien hier geen bewijs voor is. Op de oude kaarten is er een duinenrij langs de kust te zien. Deze duinenrij is in de Tweede Wereldoorlog door de Joodse dwangarbeiders, die geïnterneerd waren op Kasteel De Vanenburg, met kiepkarren de zee ingereden.
Werkwijze van papiermolens
Vroeger werd papier in een papiermolen gemaakt. In een papiermolen werden aangevoerde lappen textiel in kleine stukjes gescheurd. Vervolgens werden de stukjes textiel met hamers of messen zo fijn mogelijk gehakt of geplet. De hamers of messen bewogen door het mechaniek van de molen. Het fijngehakte materiaal ging vervolgens voor een laatste bewerking in een maalbak waarin de textieldraadjes tot vezels werden vermalen. De maalbak, ookwel hollander genoemd, was een kuip met water waarin een draaiende trommel met messen en een maalplaat op de bodem gevestigd was. Vervolgens werd de vezelpap overgegoten in een schepkuip, waaruit de papierschepper, met behulp van een raam met fijn gaas, wat papierpap uit de bak schept en het water laat weglopen. Op het gaas blijft dan een laagje nat papier achter, wat geperst en gedroogd moest worden om een velletje papier te worden.Tot slot werd het papier gedompeld in de lijmketel, die gevuld is met een warm mengsel van water, dierlijke lijm en aluin. Hierdoor werd het papier beschrijfbaar en sterker. Het papier moest daarna weer terug naar de droogschuur.
De oude molenplaats
De oude molenplaats van de Vanenburger molen is herkenbaar aan een oud muurwerk bij de beekbedding van de, nu droge, oude beek. Ooit was hier een brede beek doordat de Volenbeek en Schoonderbeek werden samengevoegd voor de molenplaats. Bij de Vanenburgerallee mondt de Volenbeek tegenwoordig in de Schoonderbeek uit. De beek kruist de Vanenburgerallee en stroomt vervolgens als De Kronkel naar het Nuldernauw.
De Vanenburger molen
De papiermolen van het Huis Vanenburg is rond 1661 op de Schoonderbeek gebouwd. De Vanenburger molen stond stroomafwaarts aan de huidige Engersteeg in Putten. Door het gebrek aan water, mogelijk door de drooglegging van de Zuiderzee, werd de papierproductie elk jaar minder. In 1871 werd de papiermakerij beëindigd. In 1874 werd de molen afgebroken. Het overgebleven watervalletje werd in 1909 in opdracht van het echtpaar Van Pallandt omgebouwd tot een romantisch plekje. Hun erfgenaam, (Joeki) baron van Pallandt, liet dit in 1918 weer afbreken. Er heeft vervolgens een rad gedraaid voor het opwekken van elektriciteit voor Kasteel De Vanenburg.
